قوله تعالى: و قفوهمْ إنهمْ مسْولون تقول: وقفته وقفا فوقف وقوفا، اى احبسوهم، قال المفسرون: لما سیقوا الى النار حبسوا عند الصراط لان السوال عند الصراط.
مفسران گفتند: روز رستاخیز چون کافران را سوى دوزخ رانند ندا آید از جبار عالم بفرشتگان که احبسوهم باز دارید این کافران را بر پل صراط. بعضى مفسران گفتند که همه خلق را بر پل صراط باز دارند و از همه سوال کنند چنانک رب العزة فرمود: فو ربک لنسْئلنهمْ أجْمعین. صراط هفت قنطره است ثلاثة صعود و ثلاثة هبوط و السابعة وسطها فى اعلى الصراط و الله عز و جل على القنطرة العلیا ثانى رجلیه یقول: و عزتى لا یمر بى الیوم ظلم ظالم، فذلک قوله تعالى: إن ربک لبالْمرْصاد. قال ابن عباس: یسئلون عن جمیع اقوالهم و افعالهم. و روى عنه ایضا: إنهم یسئلون عن لا اله الا الله ایشان را پرسند از کلمه لا اله الا الله که حد آن چون شناختید و حق آن چون گزاردید، و گزاردن حق وى آنست که امر و نهى در آن بجاى آرند و از محرمات شرع بپرهیزند. عمر خطاب گفت: من قال لا اله الا الله فلیعرف حقها. حسن بصرى را پرسیدند: چه گویى درین خبر که «من قال لا اله الا الله دخل الجنة ؟ قال: لمن عرف حدها و ادى حقها.
و عن جابر بن عبد الله قال: خطبنا رسول الله (ص) فقال فى خطبته «من جاء بلا اله الا الله لم یخلط معها غیرها و جبت له الجنة»، فقام الیه على بن ابى طالب علیه السلام و کان احب من قام الیه ذلک الیوم فى مسئلة فقال: یا رسول الله بابى انت و امى ما لم یخلط معها غیرها فسره لنا، قال: «حبا للدنیا و رضا بها و طلبا لها یقولون اقاویل الانبیاء و و یفعلون افعال الجبابرة فمن جاء بلا اله الا الله لیس فیها شىء من هذا وجبت له الجنة
و عن ابن مسعود قال قال النبى (ص): «لا یزول قدما ابن آدم حتى یسأل عن اربع خصال عن شبابه فیما ابلاه و عن عمره فیما افناه و عن ماله من این اکتسبه و فیما انفقه و ما ذا عمل فیما علم».
و عن ابن عمر قال قال رسول الله (ص): «اذا کان یوم القیمة دعا الله عز و جل بعبد من عبیده فیوقفه بین یدیه فیسائله عن جاهه کما یسائله عن ماله».
گفتهاند: سوال از کافران آنست که خازنان آتش ایشان را گویند بر سبیل توبیخ و تقریع: «ما لکمْ لا تناصرون» چیست شما را امروز که معبودان خود را نصرت نمىدهید چنانک ایشان را در دنیا نصرت مىدادید؟ و ها هى تحشر الى النار آنک ایشان را بدوزخ مىبرند.
و ایشان را بکار نمىآئید و از دوزخ نمىرهانید. و گفتهاند: این جواب بو جهل است که روز بدر گفت: نحن جمیع منتصر ما همه هم پشتایم یکدیگر را تا کین کشیم از محمد. روز رستاخیز او را گویند خزنه جهنم: «ما لکمْ لا تناصرون» چون است که امروز هم پشت نهاید و نه کین کش؟ رب العالمین فرمود: بلْ هم الْیوْم مسْتسْلمون اى خاضعون اذلاء منقادون لا حیلة لهم.
«و أقْبل بعْضهمْ على بعْض» یعنى الروساء و الاتباع، «یتساءلون» یتخاصمون قال الاتباع للروساء: إنکمْ کنْتمْ تأْتوننا عن الْیمین اى من قبل الدین فتضلوننا عنه، اى تأتوننا عن اقوى الوجوه و ایمنها کانکم تنفعوننا نفع السانح فجنحنا الیکم فهلکنا. و قیل: «عن الیمین» عن الخیر، اى تروننا انکم تریدون بنا الخیر و قال بعضهم: کان الروساء یحلفون لهم ان ما یدعونهم الیه هو الحق. فمعنى قوله: «تأْتوننا عن الْیمین» اى من ناحیة الایمان التى کنتم تحلفونها فوثقنا بها: و قیل. عن الیمین، اى عن القوة و القدرة فتکرهوننا علیه، کقوله: «لأخذْنا منْه بالْیمین». قال الشماخ:
اذا ما رایة رفعت لمجد
تلقاها عرابة بالیمین
اى بالقوة، و عرابة اسم ملک الیمین.
«قالوا» یعنى الروساء «بلْ لمْ تکونوا موْمنین» اى ما کنتم مومنین فرددناکم عن الایمان.
و ما کان لنا علیْکمْ منْ سلْطان اى من حجة و برهان. و قیل: من قوة و قدرة فنقهرکم على متابعتنا، «بلْ کنْتمْ قوْما طاغین» کفرتم بطغیانکم.
«فحق علیْنا» اى وجب علینا جمیعا «قوْل ربنا» کلمة العذاب و هى قوله: لأمْلأن جهنم من الْجنة و الناس أجْمعین.
إنا لذائقون العذاب، اى ان الضال و المضل جمیعا فى النار. و قیل: «حق علینا قول» الله و اخباره انا جمیعا نکفره و نصیر الى النار و نذوق العذاب.
فأغْویْناکمْ اى دعوناکم الى الغى إنا کنا غاوین و قیل: خیبناکم کما خبنا و الغوایة الغیبة.
قال الله عز و جل: فإنهمْ یوْمئذ فی الْعذاب مشْترکون الروساء و الاتباع جمیعا، إنا کذلک نفْعل بالْمجْرمین اى بالمشرکین.
إنهمْ کانوا إذا قیل لهمْ لا إله إلا الله یسْتکْبرون یتکبرون عن کلمة التوحید و یتکبرون على من یدعوهم الى قول لا اله الا الله و یقولون أ إنا لتارکوا آلهتنا لشاعر مجْنون یعنون محمد (ص) فرد الله علیهم فقال: «بلْ جاء بالْحق» اى بالقرآن و التوحید «و صدق الْمرْسلین» وافق ما کان معهم اى انه اتى بما اتى به المرسلون.
إنکمْ لذائقوا الْعذاب الْألیم القول هاهنا مضمر، اى یقال للکفار: إنکمْ لذائقوا الْعذاب الْألیم.
و ما تجْزوْن إلا ما کنْتمْ تعْملون فى الدنیا من الشرک. تم الکلام ها هنا، ثم قال إلا عباد الله الْمخْلصین هذا الاستثناء منقطع یعنى: لکن عباد الله المخلصین.
أولئک لهمْ رزْق معْلوم اى معلوم دوامه، و قیل: معلوم وقته بکرة و عشیا، کما قال: و لهمْ رزْقهمْ فیها بکْرة و عشیا.
«فواکه» جمع فاکهة و هى الثمار کلها رطبها و یابسها و هى کل طعام یوکل للتلذذ لا لحفظ الصحة و القوة «و همْ مکْرمون» بثواب الله فی جنات النعیم لا شىء فیها الا النعیم.
«على سرر متقابلین» یقابل بعضهم بعضا لا یرى بعضهم قفا بعض و قیل لا عداوة بینهم.
«یطاف علیْهمْ بکأْس» إناء فیه شراب و لا یکون کاسا حتى یکون فیه شراب و الا فهو اناء و قوله «منْ معین» اى من خمر جاریة فى الانهار ظاهرة تراها العیون. تقول: معن الماء اذا جرى على وجه الارض. و قیل: «معین» فعیل من المعن و هو المنفعة.
«بیضاء» من صفة الکأس. و قیل: من صفة الخمر. قال الحسن: خمر الجنة اشد بیاضا من اللبن و البیاض احسن الالوان، و قیل: «بیْضاء»، اى صافیة فى نهایة اللطافة.
قال الاخفش: کل کأس فى القرآن و هو خمر. قوله «لذة للشاربین».
«لا فیها غوْل» الغول داء فى البطن، و اصل الغول الهلاک و الفساد و الغائلة کل ما یحملک على الکراهة و یدعوک الیها، و المراد بالغول هاهنا السکر و هلاک العقل و فساده، و ذلک لان خمر الدنیا یحصل منها انواع من الفساد منها السکر و ذهاب العقل و وجع البطن و الصداع و القىء و البول و لا یوجد شىء من ذلک فى خمر الجنة. «و لا همْ عنْها ینْزفون» قرأ حمزة و الکسائى: «ینزفون» بکسر الزاء و اتصال افقهما عاصم فى الواقعة، و قرأ الآخرون بفتح الزاء فیها. من قرأ بفتح الزاء فالمعنى لا تغلبهم على عقولهم و لا یسکرون، و من قرأ بکسر الزاء فله معنیان: احدهما لا یسکرون، من قولهم: انزف الرجل اذا سکر، و الثانی: لا ینفد شرابهم، من قولهم: انزف الرجل فهو منزف اذا نفد شرابه. و قیل: المنزف الذى اتى على شرابه کله.
قال الشاعر:
لعمرى لئن انزفتم او صحوتم
لبئس الندامى انتم آل ابجرا
«و عنْدهمْ قاصرات الطرْف عین» یقال: فلانة کانت عند فلان اذا کانت تحته و زوجته. و قاصرة الطرف هى التى قصرت طرفها على زوجها عن غیره، و قصر الطرف جنس من التغنج. و «عین» جمع عیناء، اى نجلاء، واسعة العین، یقال: رجل اعین و امراة عیناء و رجال و نساء عین.
«کأنهن بیْض» جمیع البیضة و هى بیض النعام یشوب بیاضها صفرة و هو احسن الالوان عند العرب و «المکنون» المصور یقال کنت الشىء اذا صنته، و اکننت الشىء اذا اخفیته فى کنان. و انما ذکر المکنون و البیض جمع لانه ردة الى اللفظ شبهن ببیض النعام لانها تکنها عن الریح و الشمس و الغبار بریشها.
«فأقْبل بعْضهمْ على بعْض یتساءلون» یعنى اهل الجنة یتذاکرون احوال الدنیا و احوال أصدقائهم.
«قال قائل منْهمْ» بهشتیان در بهشت احوال دنیا از یکدیگر پرسند، و احوال دوستان ایشان و دشمنان ایشان در دنیا، گویندهاى گوید از بهشتیان که مرا قرینى بود در دنیا، یعنى شریکى یا برادرى که بعث و نشور را منکر بود. مقاتل گفت: آن دو برادرند که قصه ایشان در سورة الکهف است: «و اضْربْ لهمْ مثلا رجلیْن» یکى مسلمان و یکى کافر. برادر کافر میگفت مران مسلمان را که: «أ إنک لمن الْمصدقین» بالبعث تو ازیشانى که ببعث و نشور میگروند و آن را استوار میگیرند؟
«أ إذا متْنا و کنا ترابا و عظاما أ إنا لمدینون» مجزیون و محاسبون. استفهام انکارست، میگوید: ما چون بمردیم و خاک گردیم و استخوان، باز انگیختنىایم، و با ما شمار کردنى و پاداش دادنى؟
آن گه رب العالمین فرماید با آن بهشتیان: هلْ أنْتمْ مطلعون خواهید که فرو نگرید بدوزخ تا جاى ایشان ببینید و قدر و منزلت خویش بدانید: و گفتهاند آن برادر بهشتى گوید فرا بهشتیان: «هلْ أنْتمْ مطلعون» الى النار لننظر کیف منزلة اخى، نیائید تا فرو نگریم بآتش و منزلت آن برادر و آن قرین به بینیم که چون است؟ بهشتیان گویند: انت اعرف به منا فاطلع انت تو فرو نگر که تو او را از ما به شناسى و دانى.
قال ابن عباس: ان فى الجنة کوى ینظر اهلها منها الى النار و اهلها و یناظرون اهلها لان لهم فى توبیخ اهل النار لذة و سرورا، پس آن برادر فرو نگرد، و آن قرین و برادر خویش را در میان دوزخ بیند، اینست که رب العالمین فرمود: فاطلع فرآه فی سواء الْجحیم اى فى وسطه. بهشتى گوید با وى: «تالله إنْ کدْت لترْدین» اى کدت ان تهلکنى، «و لوْ لا نعْمة ربی» اى عصمته و رحمته، «لکنْت من الْمحْضرین» معک فى النار. الاحضار لا یستعمل الا فى الشر.
«أ فما نحْن بمیتین، إلا موْتتنا الْأولى» هذا استفهام تعجب، یقول اهل الجنة للملائکة حین یذبح الموت: «أ فما نحْن بمیتین» فتقول لهم الملائکة: «لا»، فیقولون: «إن هذا لهو الْفوْز الْعظیم» بهشتیان گویند: پس ازین ما نخواهیم مرد، جز از آن مردن پیشین در دنیا و ما را عذاب نخواهند کرد، فریشتگان گویند: «بلى» چنین است، نه مرگ است اینجا و نه عذاب. آن گه بهشتیان گویند: اینت پیروزى بزرگوار و کرامت بىنهایت! و محتمل است که این سخن بهشتیان فرا یکدیگر گویند از شادى و خرمى، یعنى أ فما نحن بمن شأنه ان یموت کقوله: «إنک میت و إنهمْ میتون» یعنى انک من شأنه ان یموت، و قیل: هذا من تمام کلام المومن لقرینه یقوله على جهة التوبیخ بما کان ینکره من امر البعث، ثم قال الله عز و جل: لمثْل هذا اى لمثل هذا المنزل و لمثل هذا النعیم الذى ذکرناه فلْیعْمل الْعاملون.
«أ ذلک خیْر نزلا» یعنى اذلک الذى ذکرت من نعیم اهل الجنة خیر نزلا «أمْ شجرة الزقوم» التى هى نزل اهل النار. الزقوم ثمرة شجرة خبیثة مرة منتنة کریهة الطعم یکره اهل النار على تناوله فهم یتزقمونه على اشد کراهیة و منه قولهم: تزقم الطعام، اذا تناوله على کره و مشقة. روى ان ابن الزبعرى قال لصنادید قریش: ان محمدا یخوفنا بالزقوم و ان الزقوم بلسان بربرة و افریقیة الزید و التمر. و روى ان ابا جهل لما سمع ذکر الزقوم الذى نزل به القرآن جمع زبدا و عسلا و جعل یقول للجاریة: زقمینا فان محمدا یتهددنا بالزقوم حتى نتزقم یستهزئ فانزل الله صفة الزقوم.
فقال: «إنا جعلْناها فتْنة للظالمین» اى الکافرین. فتنتها قول الکفار: کیف ینبت الشجر فى النار و النار تأکل الشجر «إنها شجرة تخْرج فی أصْل الْجحیم» اى منبتها فیها. قال الحسن: اصلها فى قعر جهنم و اغصانها ترفع الى درکاتها.
«طلْعها» اى ثمرها. سمى طلعا لطلوعه «کأنه روس الشیاطین» فیه ثلاثة اقوال قال ابن عباس: هم الشیاطین باعیانهم شبه بها لقبحه لان الناس اذا وصفوا شیئا بغایة القبح قالوا کانه شیطان و ان کانت الشیاطین لا ترى لان قبح صورتها متصور فى النفس و العقول تتشاهد بقبحها الى غیر غایة. الثانی ان المراد بالشیاطین الحیات و العرب تسمى الحیة القبیحة شیطانا. و قیل هى نوع من الحیات تعرفها العرب و تسمیها الشیطان لها اعراف و روس قباح. و القول الثالث: انها شجرة قبیحة منتنة تکون فى البادیة تسمیها العرب روس الشیاطین شبه طلع الزقوم بها فى قبح المنظر.
«فإنهمْ لآکلون منْها فمالون منْها الْبطون» الملء حشو الوعاء بما لا یحتمل الزیادة علیه.
«ثم إن لهمْ علیْها» اى على اکل الشجرة «لشوْبا منْ حمیم» اى خلطا من ماء حار شدید الحرارة و من الصدید و الغساق، یقال: انهم اذا اکلوا الزقوم شربوا علیه الحمیم فیخلطونه به.
«ثم إن مرْجعهمْ لإلى الْجحیم» الالف فى «الى» فى نسخة المصاحف و هى زائدة، و المعنى: انهم فى وقت اکلهم و شربهم لا یعذبون بالنار ثم یردون الى الجحیم. و قیل: هذا کقولهم: فلان یرجع الى مال و نعمة، اى هو فیها یرید لا مخلص لهم و لا مرجع الامن نوع من العذاب الى نوع من العذاب.
«إنهمْ ألْفوْا آباءهمْ» اى وجدوا آباءهم «ضالین»، «فهمْ على آثارهمْ یهْرعون» یزعجون و یستحثون. و الاهراع الاسراع فى الشىء و قال الکلبى: یعملون مثل عملهم.
«و لقدْ ضل قبْلهمْ» قبل اهل مکة «أکْثر الْأولین» من الامم الخالیة.
«و لقدْ أرْسلْنا فیهمْ منْذرین» رسلا و انبیاء، «فانْظرْ کیْف کان عاقبة الْمنْذرین» الکافرین، اى کان عاقبتهم العذاب، «إلا عباد الله الْمخْلصین» الموحدین نجوا من العذاب.
«و لقدْ نادانا نوح» اى دعا ربه على قومه فقال: «أنی مغْلوب فانْتصرْ»، «فلنعْم الْمجیبون» نحن اجبنا دعاءه و اهلکنا قومه.
«و نجیْناه و أهْله من الْکرْب الْعظیم» اى من کرب الغرق و الطوفان و اهوال السفینة. و قیل: من تکذیب قومه ایاه و استذلاله.
«و جعلْنا ذریته هم الْباقین»، فالخلق کلهم من نسل نوح. قال ابن عباس لما خرج نوح من السفینة مات من کان معه من الرجال و النساء الا بنیه الثلاثة سام و حام و یافث و نساءهم. اصحاب تواریخ گفتند: فرزندان یافث هفت بودند. نامهاى ایشان: ترک و خزر و صقلاب و تاریس و منسک و کمارى و صین، و مسکن ایشان میان مشرق و مهب شمال بود. هر چه ازین جنس مردماند از فرزندان این هفت برادراناند، و همچنین فرزندان حام بن نوح هفت بودند، نامهاى ایشان، سند و هند و زنج و قبطه و حبش و نوبه و کنعان، و مسکن ایشان میان جنوب و دبور و صبا بود، و جنس سیاهان همه از فرزندان این هفت برادراناند. اما فرزندان سام میگویند پنج بودند، و قومى میگویند که هفت بودند: ارم و ارفخشد و عالم و یفر و اسود و تارخ و تورخ ارم پدر عاد و ثمود بود، ارفخشد پدر عرب بود و از ایشان فالغ و قحطان بود، ففالغ جد ابرهیم علیه السلام و قحطان، ابو الیمن و عالم پدر خراسان بود، و اسود پدر فارس بود، و یفر پدر روم بود، و تورخ پدر ارمین بود صاحب ارمینیه، و تارخ پدر کرمان بود، و این دیار و اقطار همه بنام ایشان باز میخوانند. و بعد از نوح خلیفه وى سام بود و بر سر فرزندان نوح فرمانده بود، و کار ساز و مسکن وى زمین عراق بود و ایران شهر. و قیل: کان یشتو بارض جوخى و یصیف بالموصل. و نوح را پسرى چهارمین بود، نام او یام و هو الغریق و لم یکن له عقب.
«و ترکْنا علیْه فی الْآخرین» اى ابقینا له ثناء حسنا و ذکرا جمیلا فیمن بعده من الانبیاء و الامم الى یوم القیمة. تم الکلام.
ثم قال الله سبحانه و تعالى: سلام على نوح اى سلام علیه منا فی الْعالمین و قیل: تاویله: و ترکْنا علیْه فی الْآخرین فى العالمین سلام على نوح و لم ینتصب السلام لان الحکایة لا تزال عن وجهها و کرر فى الآخرین فى العالمین «سلام على نوح» للکلام الذى عرض بینهما. و قیل: معناه و ترکنا علیه ان یقول الآخرون: «سلام على نوح فی الْعالمین».
«إنا کذلک نجْزی الْمحْسنین» اى سائر المحسنین ننجیهم و نثنى علیهم کما انجینا نوحا و اثنینا علیه.
«إنه منْ عبادنا الْموْمنین» خص الایمان بالذکر و النبوة، اشرف منه بیانا لشرف المومنین لا لشرف نوح کما تقول: ان محمدا علیه السلام من بنى هاشم. و قیل: فیه بیان انه انما استحق ذلک بایمانه فضیلة للایمان و ترغیبا فیه.
«ثم أغْرقْنا الْآخرین» یعنى قومه الکافرین.